Röportaj: Zeynep Öztürk
Türk Sinemasının perde arkasındaki sultanı, dublaj kraliçesi Jeyan Tözüm’le sohbet ettik. Bugün, nostaljik bir keyifle tekrar tekrar, defalarca seyrettiğimiz eski Türk filmlerinde Hülya Koçyiğit’e, Türkân Şoray’a, Fatma Girik’e, Emel Sayın’a sesini veren, eski Türk filmlerinin hafızalardan silinmeyen kadın sesi Jeyan Tözüm’den bahsediyoruz. Dublaj sanatçısı; radyo tiyatrosu, tiyatro ve sinema oyuncusu Jeyan Tözüm, sorularımızı cevapladı.
“Benim 9. büyükbabam, Sultan 3. Ahmed. Babaannem, Üsküdar’da
doğmuş, Üsküdar’da büyümüş. Babam Paşabahçe’de, annem Cibali’de doğmuş. Ben,
Beşiktaş’ta doğdum. Biz, 250 senelik İstanbulluyuz.” diyen Jeyan Tözüm’le,
“eski İstanbul”u da konuştuk.
Röportajımız için Jeyan Tözüm’le Taksim “The Marmara”
otelinin lobisinde buluşuyoruz. Röportaja başlamadan önce Jeyan Hanım bize,
beraberinde getirdiği ve kendisinin de rol aldığı radyo tiyatrolarının bir
kısmının senaryo metinlerini, hatıralarının bir parçası olarak gösteriyor:
Bir yaz günü, Jeyan Hanım limonatasını, biz çayımızı
yudumlarken, sohbetimiz devam ediyor. Jeyan Hanım, randevu için kayıt stüdyosu
ile irtibat kurmanın bile o dönemde pek de kolay olmadığından bahsederken,
elinde kalan randevu notlarını gösteriyor:
“Bak ne yazmış: Jeyan Ayral, Sara. 4 Mart Perşembe, saat
09:30’da prova ve alınış, radyoevi’ diye yazmış; fakat maalesef, bunun tarihi
yok. Burda da tarih yok, burda da yok; ama herhalde bu, telefonlarımız yoktu
bizim, eskiden. Cep telefonu hiç yok tabi; fakat evlerde de telefonumuz kolay
kolay gelmedi evlere. Kapıya birisi gelirdi. Bu notu bırakır meselâ. Biz de ona
göre hareket ederdik. Neden sonra telefon aldık tabi eve. Hatta biz, burada Mis
Sokağı’nda otururduk, ben genç kızken. Yürüyerek giderdim. O mesele değil; fakat haber verme meselesi önemliydi. Adam gelir kapıya haber verirdi, neyse.
Bu, dublaj için de böyleydi, radyo için de böyleydi eskiden; ama ben, meselâ bir stüdyoya telefon etmek istesem, stüdyoların telefonu var, bakkala gidersin.
‘Telefonunuzu kullanabilir miyim?’ ‘Yok’ der. Öbür bakkala… ‘Telefonunuzu
kullanabilir miyim?’ ‘Ama çabuk ol’ der. 50 kuruş muydu neydi, hatırlamıyorum,
ederiz telefonu alel acele, ne konuşursak konuşuruz. Öyle… Bakkalda telefon…
Ama bu benim dediğim, 1940-50 arası. Ondan sonra telefon alındı eve nihayet. Ve
parayla satılırdı. 200 liraydı telefon. Ev telefonları 200 liraydı. Sonra sonra
ucuzladı.”
- Bir de,
sıraya girilirmiş, telefon birkaç sene sonra çıkarmış…
- Tabi, tabi.
Hem o, hem de; atıyorum, benim halam, İzmir’de öğretmendi. Halamı arayacağız.
Postaneye gidersin. Dersin ki, ‘Ben, İzmir’i aramak istiyorum.’ ‘Kaç numara?’
İşte şu numara. ‘Ne kadar beklerim?’ ‘Eh, 2 saat beklersin.’ İzmir’le konuşmak
için 2 saat, hadi en az 1 saat beklersin. Öyleydi. Şimdi, aç telefonu
Amerika’yla konuş… Çok değişti her şey şimdi.”
Hatıralar arasında bu kısa sohbetin ardından, röportajımıza başlıyoruz. Jeyan Tözüm’e önce, çok bilinen bir isim olmayan adının anlamını ve hikâyesini soruyoruz.
“Benim adım, Farisî. Hatta, Namık Kemal’in Hürriyet Kasidesi
vardır. Şöyle biter: ‘Uyan ey yâreli şîr-i jeyân bu hâb-ı gafletten’. Ne diyor?
Millete söylüyor. Diyor ki, ‘Ey, yaralı kükreyen aslan, uyan bu gaflet
uykusundan’ diyor. Ben doğduğum zaman, isim kimsede olmasın diye babam, Kâmûs-ı
Türkî’ye bakmış. Eski lûgat. Bakmış, aramış, aramış, aramış, Jeyan diye bir
kelime bulmuş. Bakmış, ‘kükreyen’. ‘Aaa, bu iyi’ demiş. Bu ismi takmışlar bana. İyi, güzel. Şîr, aslan. Şîr-i Jeyan, kükreyen aslan. Fârisî.”
Adının anlamının ‘kükreyen’ olduğunu öğrendiğimiz Jeyan
Hanım’a, bu ismin seçilişinin, burcunun aslan olmasıyla da bir ilgisi olup
olmadığını soruyoruz.
“Hiçbir ilgisi yok. Tesadüf. Babam, bunu bilerek koymamış.
Sonradan fark ettim ki, aslan burcu ve aslanın kükremesi Jeyan.” diyor.
Jeyan Hanım’a, tiyatroculuk hayatının o çok küçük yaştaki
başlangıç hikâyesini de soruyoruz. Mütebessim bir heyecanla hemen, beraberinde
getirdiği çocukluk fotoğraflarını gösteriyor ve ta 1939 yılına uzanarak
başlıyor anlatmaya.
Ben mesleği seçmedim, meslek beni seçti
- Ben, 1939’da
başladım; ama bilerek değil.
- Kaç
yaşındaydınız?
Ondan sonra, hiç durmadan on sene hem okula gittim, hem
çocuk piyeslerinde çalıştım. Bu arada, on yaşına geldiğimde bir dublaj… O zaman
Arap filimleri modası vardı. (Fotoğrafını göstererek) Bu, Çalıkuşu, tiyatroda.
Çalıkuşu’nu ben, 1965’ti galiba, tiyatroda oynamıştım. İşte on sene devamlı
çocuk piyesinde oynadım. Ondan sonra başladım genç kız (rollerine). Hani 12-14
yaşlarında genç çocuk oynamaya, sonra genç kızları oynamaya. Sonra, baş rolden
aşağısı kurtarmadı. Yani lokomotif deriz biz; yüklüyorsun rolü, götürüyorsun.
Meselâ ‘Çalıkuşu’. Meselâ ‘Kadınlar’. Meselâ İspanyol piyesi “Yerma”. “Yarısı”
diye bir piyes. “Çıplakları Giydirmek” diye bir İtalyan piyesi. Hatta ben orada
ödül alacaktım; ama o sene vermediler ödülü. Nisa Serezli’ye vermişlerdi.
Plağa kayıt alırken bir teklesek, bütün radyo tiyatrosu yeni
baştan alınırdı
Jeyan Tözüm, daha sonra dublaj ve radyo tiyatroları dönemini
özetliyor. Tabiî, o dönemin teknik imkânsızlıkları sebebiyle, plağa kaydedilen
seslerin, bir hata edildiğinde bütün bir kaydın yeni baştan yapıldığını da
belirterek…
“Arap filimleri oynuyordu o zamanlar. Şimdiki Sadri Alışık
Sokağı’nda. O zaman Bursa Sokağı’ydı adı. Marmara Stüdyosu diye bir stüdyo
vardı. Babam beni oraya götürdü. Mahmut Bey’e. Dublajı idare ediyor Mahmut Bey.
Ben de kendi yaşımda küçük bir kızı konuşacağım. Bir karı-koca var. Onların
çocukları var işte kız çocuğu. Onu konuşacağım. (Elleriyle büyüklüğünü
göstererek) O zaman mikrofon, şöyle bir nesne. Ne sağa gider, ne sola gider, ne
yukarı çıkar, ne aşağı iner. Böyle duran bir nesne mikrofon, o zaman. Şimdi
mikrofonu kaldırıyorsun götürüyorsun. Değil. Oynamıyor yerinden ve ben böyle
uzandım, uzandım, boyum yetmiyor mikrofona. Mahmut Bey, ‘Bir iskemle getirin’
dedi. İskemlenin üzerine çıktım, dublaja başladım. O da, başlayış o başlayış…
60 sene dublaj yaptım. Bu arada, 1949, radyo evi açıldı. Tabiî arkasından radyo
tiyatroları başladı. Fakat şöyle bir şey söyleyeceğim onun için de, Ekrem Reşit
idare ediyor ve onun yardımcısı da Orhan Boran. Ve de en mühimi, plağa
alınıyor. (Eliyle büyüklüğünü göstererek) Bu kadar plaklar… Onun için biz, on
kere, yirmi kere prova ederdik, teklememek için; ama tekledin mi o plak
gidiyor, yeni baştan alınıyor. Bant devri neden sonra başladı. 1952’de, 53’te başladı
bant. Biz böyle 3-4 sene hep plak… Ve çok çalışırdık, çok prova ederdik; ama
bant zamanı, alırdık piyesi, okurduk, teklerdik, baştan alırdık. O, daha kolay
geldi tabiî bize. Plak, çok zor; ama bant, kolay geldi. Öyle çalışmaya başladık
ve radyoda da 15 sene sıradan oynadım, ‘Arkası Yarın’larda…”
Sesimi verdiklerim, bana bir kere teşekkür bile etmediler
Jeyan Hanım’a sesinin, Türk sinemasının ünlü oyuncularının
seyirci nezdindeki başarısını büyük oranda etkilediğini hatırlatıp, onların
sevilmelerinde bu derece pay sahibi olmanın nasıl bir duygu olduğunu soruyoruz.
Jeyan Hanım, bu konuda hayli dertli. Sesini verdiği oyuncuların, bir teşekkürü
bile kendisinden esirgemelerinden yakınıyor.
“Bir kere o Türkânlar, Fatmalar, Filizler, Hülyalar, bir gün
bana telefon açıp ya da gelip stüdyoya, ‘Ay teşekkür ederim, çok iyi olmuş’
(veya) ‘hiç iyi olmamış’ demediler. Hatta sorarlar bana, ‘Hepsiyle tanıştınız’…
Yoo, hiçbirini görmedim. Hiçbirini görmedim. Seneler sonra benim tarafımdan bir
şikâyet… Hülya Hanım, ‘Yasemin’in Penceresinden’ diye bir program vardı; Hülya
oraya çıkıyor, haliyle ben de onu konuştuğum için beni de çağırdılar. ‘Ay ne
güzel konuşuyordunuz’ dedi. (Soğuk bir yüz ifadesiyle) Teşekkür ederim, dedim.
Sonra Türkân, ‘Tatlı Hayat’ diye bir… Haluk Bilginer’le oynuyordu. Orada da
gittim, dizide bir rol oynadım. ‘Ay ne güzel konuşuyordunuz’ dedi. E günaydın
Türkân, dedim… Ama üç kişi; bir tanesi radyo evinde şarkıcıydı. Safiye Filiz.
Rahmetli oldu o. Geldi, bir buket çiçek, teşekkür etti… Tamam, beklemiyorum;
ama bir ilgi bekliyorum. Hatta Emel Sayın’ın bütün filimleri benimdir. Gelirdi,
otururdu orda, bir yakınlık göstermedi. E çünkü onurlarına dokunuyor. Anladın
mı? ‘Efendim, vaktimiz olsaydı biz konuşurduk. (Dublajı kendimiz yapardık)
Konuşursunuz siz!.. Bir kere Fatma Girik’in, Allah tarafından sesi kalın ve
çatlak. O genç kız, güzel surata gitmeyen bir sesti; ama şimdi yaşlandı,
konuşuyor kendisi, o ayrı hikâye. Yani olamazdı, konuşamazlardı; ama bunu kabul
etmiyorlar. ‘Vaktimiz olsaydı biz konuşurduk’…”
- Bunun sebebi
ne olabilir? Şöhreti paylaşmak mı istemiyorlardı?
- “Onu
istemiyor. Bakın, babam anlatırdı bunu: Ingrid Bergman, Hollywood’ta parlayan
bir yıldız. İlk filimlerinde konuşmuyormuş kendisi ve Oscar kazanmış, Oscar’ı
vermemişler; çünkü kendisi konuşmuyor. Burda, kendileri konuşmuyorlar, portakal
alıyorlar… Fatma Girik, ‘Sokak Kadını’ diye bir filimde oynamıştı, 40 sene önce
mi, 35 sene önce mi? Ben konuştum, gitti portakal aldı geldi. Sahibine dedim ki
sonra, olmaz ya, hani o sesi kapasaydılar, öyle portakal verseydiler… Hiç
önemsenmiyordu çünkü dublaj. ‘Neden?’ diyor bana. Nedeni var mı canım?
Portakalın yarısı benim. Canını ben verdim, ruhunu ben verdim… ‘Haa, sahi öyle
ya!’ dedi. Bu kadar. Yani hiç önemsenmiyordu.”
Aynı filimde iki ayrı karakteri seslendirdim, fark edilmedi
Jeyan Tözüm, ‘Ağlayan Melek’ filminde hem Türkân Şoray’ı,
hem de Rum kızı rolündeki Oya Peri’yi seslendirdiğini ve bunun anlaşılmadığını
da not ediyor.
“Türkân’ın bir filmi vardı, Ağlayan Melek diye. Burgazada’da
çekmişler. Kaç sene oldu? 25 sene filan olmuştur. Sözde bir balıkçının kızı.
Balıkçıyı da Mümtaz Ener oynuyordu. Türkân, kör sözde. Ekrem Bora geliyor, aşık
oluyor ona. Gözlerini açtırıyor, falan filan… Fakat adada bir meyhaneci var.
Onun kızını oynayan Oya Peri var. İstanbul’a gidiyor geliyor, birtakım işler
çeviriyor. Geliyor, babasına para veriyor. Yardım ediyor babasına. Rum kızı.
Tavernacı Rum. Oya Peri de Rum rolü oynuyor. Taklit yapmak lâzım. Bir arkadaş
geldi. Oya Peri’yi konuşacak. Ben, Türkân’ı konuşuyorum. Yapamadı. Ben
söylüyorum; işte şöyle şöyle yap diyorum, yapamadı, olmadı. Dublajı da Sacide
Keskin, rahmetli oldu o da, idare ediyor. Bana dedi ki, ‘Sen konuş’. A aa!
Dedim, Sacide Hanım, hem Türkân’ı konuşacağım hem Oya Peri’yi… Ben, Laurel-Hardy
gibi yapamam. Ordan sesleri çeken arkadaş, çıktı dedi ki, ‘Sen yaparsın, ben
idare ederim’ dedi. Peki, dedim. Haydi yapayım. Hem Türkân’ı konuştum, hem Oya
Peri’yi konuştum; ama kimse onun aynı ses olduğunu anlamadı. (Bizim için de bir
cümle Rum kızı konuştu…)”
- Rumcanız da
vardı, herhalde onun da katkısı oldu…
- Tabiî.
‘Tabiî’ diyorum; ama asıl babam benim, Necdet Mahfi, Toto filmleri vardı, sen
bilmezsin, yaşın müsait değil. Toto, bir İtalyan komiği. Burada babam, onu
Yahudi taklidiyle konuşurdu. Yani bizim ailede taklide… Bilmekle ilgisi yok.
İçten gelen bir şeydir taklit.
Elimde avucumda hiçbir şey yok
Jeyan Hanım’a, dublaj sanatçısı olarak, Türk filmlerine
verdiği emeğin karşılığını alıp alamadığını da soruyoruz.
“I ıh!... Benim ne evim var, ne barkım var. Kirada
oturuyorum, emekli maaşıyla geçiniyorum. Tiyatrodan, 50 sene çalıştıktan sonra
emekli oldum. O maaşla geçiniyorum. Kocamla tabi çalıştık. O da çalışıyordu,
ben de çalışıyordum. Ataköy’de bir kat almıştık. Bir de arabamız vardı. Beni
tiyatroya bıraktı, kendisi eve dönemedi. Trafik kazasında kocamı kaybettim. İki
kamyon birbirini sollarken, arkadaki kamyon kocamı(n arabasını) görmüyor,
üstüne çıkıyor. Öyle… Ondan sonra araba da öyle gitti, evi de sattık. Kızım,
‘Anne, satalım’ dedi, sattık. Yani, elimde avucumda hiçbir şey yok.”
O kadar iyi bir insanın üstüne evlenilir mi?
Jeyan Hanım, stüdyoda tanıştıkları rahmetli eşi Rauf
Tözüm’ün fotoğrafını da gösterdikten sonra, neden bir daha evlenmediğinin
sebebini de özetliyor.
“Kocamın resmini göstereceğim. (Gösteriyor) Rauf Tözüm. Ses
mühendisiydi o da. Öyle stüdyoda tanışmıştık. Erman Stüdyosu’nda. Şişli’de
Erman Stüdyosu vardı.
- Ne kadar hoş
bakmışsınız eşinize…
- Seviyordum.
O da beni çok severdi rahmetli. Niye evlenmedim? O kadar iyi bir insan… Koca
olarak o kadar iyi bir insan… Gelir, her gece beni tiyatrodan alır, gıkı bile
çıkmazdı. Hani ‘Bak ben yorgun argın geliyorum da, işte seni de alıyorum’…
Kat’iyyen… O kadar iyi bir insandı. Onun üstüne evlenilir mi?..
Fotoğraf albümümü müzeye verdiğime pişmanım ama geri
alamıyorum
Jeyan Hanım’la sohbetimiz, eski siyah-beyaz fotoğraflar
eşliğinde devam ederken, içini sızlatan kötü bir hatırasını da nakletmeden
edemiyor. Kendisi için çok değerli fotoğraf albümlerinden birisini, sergilenmek
üzere tiyatro müzesine verdiğini, ancak fotoğraflar sergilenmediği için geri
almak istediğinde alamadığını, kendisine dair bir kitapta kullanılmak üzere
fotoğraflar istendiğinde de para talep edildiğini, kızgınlıkla anlatıyor.
“Yıldız Sarayı’nın tiyatro müzesi, akılları sıra. Yıldız
Sarayı’nın tiyatro müzesinde. Bizde Engin Uludağ vardı. Rejisör, Yönetmen. Dedi
ki, bundan 18 sene önce filan; çünkü Bedia Hanım daha hayattaydı, Vasfi Bey de
hayattaydı. Hep beraber gittik, tiyatro müzesinin açılışına. Babam da vardı.
Dedi ki, ‘Müze açılacak. Sen o ikinci albümü oraya ver’. Benim de aklım yattı.
Hani… Görecek herkes, falan… Neyse, verdim. Atıyorum, 1 sene sonra, 2 sene
sonra gittim, müzeyi bir göreyim dedim. Benim de albümüm var. Girdik, böyle
izbe bir yer. Giriyorsun, sağa sapıyorsun, sola sapıyorsun, merdiven
çıkıyorsun… Böyle garip bir yer. Müzeden başka her şey. Şurda büyük bir masa
var. Üstü camlı. Benim albüm, (eliyle büyüklüğünü göstererek) bu kadar albüm
böyle, duruyor. Açılmış, burda bir resim, burda bir resim. (Açık vaziyetteki
albümün sağ ve sol sayfalarında birer fotoğraf gözüküyor.) Öbür resimler
kapalı. Bir bunu görüyor insanlar, bir bunu. Bitti. Kardeşim, dedim, bunun
altında da resimler var. ‘Haa, onlar gösterilmiyor’. Dedim, ne biçim sergi
bu?!. (İnsanlar) bir resim görüyor, iki resim görüyor. Ben bunu alayım, dedim.
‘Ay yok efendim, demirbaş oldu, veremeyiz’. Peki, dedim, çıktım. Kızdım. Ondan
sonra, Pars Tuğlacı diye bir profesör var. O, kitabımızı basacaktı, babamın ve
benim. Dedi ki, ‘Bu kadar mı resimlerin?’ Yok, dedim. İkinci albüm böyle,
böyle, böyle… Git, oradan al, dedim; ne yapacaksan yap. Gitmiş. Ne yapmışlar
biliyor musun? Açmışlar, göstermişler. Para istemişler. Parayla vermişler.
Görüyor musun yaptıkları ayıbı? Çok kızıyorum ama! Haa, bir de benim, ‘Kadınlar
Piyesinde’ diye, bir Amerikan piyesiydi, giydiğim, lacivert, (üzerindeki
kıyafeti göstererek) bunun gibi bir şey, ama üstü boncuk, boncuk, boncuk böyle
bir tuvaletim vardı. Onu da oraya verdim. Sordum: Nerede tuvaletim? ‘Haa,
burada olacak ama bilmiyorum… İşte…’ dediler. Birisi mi aldı, ne yaptı? Yani
çok pişman oldum ama oldu bir kere. Alamıyorum ki…”
Jeyan Hanım, kendisi için çok değerli olan fotoğrafları
birer birer gösterirken, evlendikten sonra neden sinema filimlerinde
oynamadığını da açıklıyor.
- Bu, ‘Efsuncu
Baba’… Bu, Zeki Müren’le ‘Beklenen Şarkı’.
- ‘Beklenen
Şarkı’ son filminiz miydi?
- Evet, evet.
Ondan sonra, hani malûm işte (çekim için) Urfa’ya gidiyorlar, Mardin’e
gidiyorlar, bilmem nereye gidiyorlar. Kocam dedi ki, “Tiyatro tamam; ama
sinemada oynama.” Ben de bıraktım sinemayı. Evlendikten sonra sinemayı
bıraktım.
Jeyan Tözüm, bunları anlatırken, rol aldığı filmlerin bir
yangında nasıl yok olduğunu ve elinde hiçbir kopyasının olmadığını da
kaydediyor.
- 10 tane
filmim var; ama maalesef bundan gayrı hepsi yandı. Yanar film olduğu için.
Eskiden yanar filimdi. Şimdi ne yapıyorlar, nasıl çekiyorlar, bilmem banda mı
alıyorlar? Bir depoya, yalnız benim filmim değil, yüzlerce film, o depoda
saklanıyordu; fakat bir yangın çıkıyor. Yanar film olduğu için dıırrtt!...
Hepsi yanıyor.
- Elinizde hiç
kopya yok mu?
- Yok. Bir bu
‘Beklenen Şarkı’ var, o kadar. Meselâ ‘Efsuncu Baba’ da yandı. ‘Uçuruma Doğru’,
‘Gençlik Günahı’, ‘Dertli Pınar’, ‘Seven Ne yapmaz?’… Hep bunlar benim
oynadığım filimler; ama hiçbiri yok…
- İnanılır
gibi değil…
- Evet.
İstanbul çok tenhaydı. Herkesin birbirine saygısı vardı
Jeyan Hanım’ın sanat hayatına dair hatıralarını dinledikten
sonra, geçiyoruz eski İstanbul’a dair hatıralarına…
- Çocukluğunuz
ve gençliğinize dair zihninizde en çok yer eden unsurlar nelerdi?
- İstanbul’un
tenha oluşu. 1 milyondu İstanbul(un nüfusu).1 milyon… Düşünebiliyor musun?
Burada ya 3 kişi yürüyor, ya 10 kişi yürüyor. Yani öyle bir sürü insan yok. Ve
saygı. Herkesin birbirine saygısı vardı. Bu gün saygı diye bir şey kalmadı.
- Çocukluk
döneminizde ve bu gün, İstanbul’un en sevdiğiniz semtlerini öğrenmek istiyorum.
- Semtleri mi?
- Evet.
- Ben,
İstanbul’un her yerini severim. En başta Adaları severim. Boğazı severim. Her
yerini severim. İstanbul’un sevilmeyecek bir tarafı yok ki.
-
Çocukluğunuz, gençliğiniz hangi semtte geçti?
- Beyoğlu’nda.
Mis Sokağı’nda. Evlendikten sonra 3. Levent’te. Daha sonra kocamla birlikte
Ataköy’de; ama çocukluğum Beyoğlu’nda…
- Eskiden
ahşap evler vardı…
- Ahşap evler
vardı, evet. Tarlabaşı, bütün ahşap evdi. Bir de kâgir dedikleri evler var ya?
Hani cumbalı cumbalı… Onlar çok güzeldi. Ve tabiî Rumlar, Ermeniler ve
Yahudiler varken İstanbul, İstanbul’du. Çok güzeldi ve öyle ‘Sen Rumsun, sen
Ermenisin, sen bilmem nesin’… Ayırd edilmezdi. Rum komşu, Şeker Bayramı’nda,
Kurban Bayramı’nda gelir bunun (Müslüman komşusunun) bayramını kutlar,
Paskalya’sında da Türkler gider, Rum’un Paskalya’sını kutlar. Öyleydi…
Ahşap evlerin tahtakurusu ve fareleri…
Söz, İstanbul’un güzelim ahşap evlerinden açılınca, o
evlerin, nostaljik fotoğraflara yansımayan sıkıntılı tarafları da hatıra
geliyor. Tahtakuruları ve fareler, bunlardan sadece ikisi…
- Değerliydi
ahşap ev; çünkü ahşap ev, sağlıklı bir evdir. Tahta olduğu için. Şimdiki beton.
İşte ‘Oram ağrıyor, buram ağrıyor’ diyor herkes. Ahşap evler, sağlıklı evlerdi;
ama kusuru yok muydu? Vardı. Siz bilmezsiniz, gençler bilmez; ahşap evlerde
tahtakurusu olurdu. Tahtakurusu nedir, bilir misin? Şu kadarcık bir şey,
mercimek kadar. Pis bir şey. Yattın mı böyle, yatağına gelirler senin. Yerler seni,
hiç farkına varmazsın. Hatta annem şey yapmıştı; demir karyolalar vardı o
zaman, şöyle konserve kutuları var ya? Onlara su doldurur, karyolanın ayağının
altına koyardı. Dört ayağına da… (Tahtakurusu) suya giremez, sudan gelemez.
- Çok akıllıcaymış.
- Onu yapardı.
Bir de somyayı, bütün yatakları matakları çıkarır, ilâçlar, gazlar, öyle şey
yapardı. Karyolanın ayaklarını da suya koyardı. Ahşap evlerde bir de fare vardı
tabiî. Çok. Ama çaresi bulunuyordu tabiî. Her evde yoktu. Meselâ ben,
tahtakurusunu, çok küçücüktüm, Aynalı Çeşme’de bir evde oturduk. Bir orada
görmüştüm. Ben de görmedim tahtakurusu filan… Ama orada görmüştüm. İşte annem
ilâçlamıştı falan, geçmişti.
Herkes, evinin önünü süpürür, temiz tutardı
Ahşap evlerde böyle davetsiz misafirlerin bulunması, evlerin
ve sokakların pis olduğu anlamına da gelmiyor. Jeyan Hanım, bunu da vurguluyor.
“Mahalleler çok daha temizdi; çünkü herkes, mahallede,
kapısının önünü süpürürdü. Şimdi gidiyorsun, sokakta böyle çöp yığınları… O
zamanlar öyle çöp yığınları filan yoktu. Göremezdim. Çöpçü gelirdi. Hatta
çöpçü, kamyonla gelmezdi. At arabası. Böyle arkada tahtadan bir araba. Bir bu
tarafta kapağı vardı, bir de bu tarafta kapağı vardı. Küçük, çünkü tenha İstanbul. Bu tarafa da
çöpleri doldurur, kapağı kaldırır bu tarafa da doldurur giderdi. Herkes de
kapısının önünü, ahşap evleri kast ediyorum. Öyle apartmanlar filan değil.
Apartmanlarda kapıcılar mapıcılar var. Ama herkes, evinin önünü süpürür, temiz
tutardı. Temizdi. Öyle döküntü değildi.
İlle de Büyükada
Jeyan Hanım’a, geçmişte, gittiğinizde kendinizi en mutlu
hissettiğiniz yer ya da mekân neresiydi, diye soruyoruz.
“Biz, Büyükada’ya yazlığa giderdik de, işte 3 ay otururduk
yazlıkta. 100 Lira… O kadar verirdik. Genç kızlık dönemim, hani 12, 13, 15, 18
yaşlarım orada geçmiştir. Onun için insan, genç kızlığının geçtiği yerleri daha
çok seviyor sanıyorum. Büyükada’yı çok severim; ama hani 23 Nisan’da çıkıyorlar
Aya Yorgi’ye, uuuu, iplikler bağlıyorlar, bilmem neler bağlıyorlar, taşlardan
evler yapıyorlar… O zaman değil. Kalabalığı kat’iyyen (böyle telaffuz ediyor)
sevmiyorum. Tenha olacak.”
Sokak satıcıları
Eski İstanbul’dan bahsedip de sokak satıcılarını
hatırlamamak olur mu?
“Atın iki yanına iki küçük tel dolabı koyar. Bir taraftaki
dolaba ciğerleri koymuşsa, diğer tarafa başları, karaciğerleri koyar,
‘Ciğerciii’ diye geçerdi kapıdan, ciğer satar. Ondan sonra yoğurt… Böyle askılı
yoğurtçular… Ama yoğurt, o yoğurttu. Bu günkü yoğurtlar, yoğurt değil. Pis,
ilâçlı… O, böyle kepçe gibi bir şeyi vardı; yoğurdu nerdeyse keserdi. Tabağını
uzatırsın, gelir yoğurtçu, ‘yarım kilo’ dersin, önce tabağın darasını alır.
Atıyorum, belki tabak 200 gram geliyor, değil mi? Sen yarım kilo alacaksın, 700
gram verir, tabağın ağırlığı ile birlikte. Anladın mı? Çünkü tabak, 200 gram.
Yani, böyleydi… Dondurmacı geçer kapıdan. Baharat satanlar geçer. Baharat; işte
tarçın, biber, kimyon… Baharat…”
Aktar mı, ve baharatçı mı?
Jeyan Tözüm, bu arada, attar ya da aktar denilen ve mahalle
aralarında iğne, iplik, zarf, sigara, baharat, güzel koku gibi küçük çaplı ev
ihtiyaçlarının satıldığı dükkânların, sadece baharat satıcısı olarak
algılanmasının yanlış olduğunu da not ediyor.
Onun bu açıklaması üzerine biz de, hem Türk Dil Kurumu’nun
sözlüğüne, hem de Osmanlıca-Türkçe lügate baktık. Bu münasebetle bunu da
nakledelim. Osmanlıca-Türkçe lügate göre aktar kelimesi, ‘kutr’ kelimesinin
çoğulu. ‘Kuturlar, çaplar. Dairenin merkezinden geçen doğru hatlar. Her taraf’
anlamına geliyor. Anlaşıldığı kadarıyla ‘aktar’ kelimesi, daha çok, çeşitlilik,
değişik şeyler anlamı yüklenerek kullanılmış. Meselâ, ‘aktar-ı âlem’, her
taraf, âlemin dört bucağı anlamına geliyor. ‘aktar-ı beden’, vücudun her tarafı
anlamında. Dolayısıyla aktar dükkânı da, çeşitli şeylerin bir arada satıldığı
dükkân anlamında kullanılmış. Tabiî bu ‘çeşitli şeyler’ arasında baharat da
var. Günümüzde ise baharat dükkânları, büyük bir çoğunlukla sadece baharat ve
şifalı bitkiler satıyorlar. Jeyan Tözüm de buna işaret ediyor:
“Haa, bir şey var ki çok kızıyorum. Baharat dedim de aklıma geldi.
Ben çocukken, hatta yalnız ben çocukken de değil, bundan 30-40 sene öncesine
kadar aktar vardı. Aktar nedir, biliyor musun? Sigara satar, kibrit satar,
kalemtraş satar, silgi satar, defter satar, raptiye satar, lastik satar… Yani
böyle ıvır zıvır satana aktar denir. Şimdi, baharatçıya aktar deniyor. Yanlış.
Baharatçı, aktar değil, baharatçı. Bahar satıyor. Aktar, türlü şey satana
denir. (…) Hatta ben çocukken Tarlabaşı’nın köşesinde bir aktar vardı; hep
ordan, gider renkli kalemler alırdım.”
Akasyalar, erguvanlar, mimozalar, sardunyalar…
Jeyan Tözüm’le ‘eski İstanbul’ sohbetimize devam ediyor ve
eski İstanbul’un zihninde kalan ağaçlarını soruyoruz.
- (Bir çiçek
kopkluyormuşcasına heyecanla, coşkuyla ve kelimelere basa basa) Yeşilköy akasya
doluydu. Mis gibi kokardı, akasya zamanı. Çok güzel akasyalar vardı. Ha,
Boğazda erguvan. Adalarda mimoza. Mimoza ve amber. Sıcak olduğu için… Bir de
adada şey vardır, bugenvil. (Begonvil) Küçük lâle gibi lâle gibi bir ağaç
vardır. Sıcak yer olduğu için meselâ Antalya’da doludur. Burda yok. İstanbul’da
yok. Sıcak yer ister.
- Bir de
eskiden teneke yağ kutularına çiçekler dikip balkonlara, pencerelere
koyarlarmış. Sardunyalar…
- Hımm… Öyle
koyarlardı. O cumbalı evler de, televizyon yok o devirde. Bir radyo var, o da
bazı evde var bazı evde yok. Cumbalar… Şimdi, hanım işini bitirir, o cumbada
kanepesi vardır. Kahvesini yapar, cumbasına oturur, geleni geçeni seyreder ya
da komşuya ‘Aaa, merhaba! Nasılsın, iyi misin?’ O işe yarıyordu cumba.
Çiçekleri koyuyor, oturuyor kahvesini içiyor. Misafiri geldi mi böyle oturur
karşılıklı, cumbada. Onlar için eğlenceli bir yer, cumba.
Oyuncak bebeğim hâlâ durur
Jeyan Tözüm’ün çocukluğuna uzanmışken, eski oyuncaklara da
temas ediyoruz. Buna dair bir soru sorunca, derin bir iç çekiyor.
-
Çocukluğunuzda hangi oyuncaklar vardı?
- Ayy, sus!
Hiç oyuncağımız yoktu. Hiç ama. Günahtır bize… Şimdi çocuklara bakıyorum, bir
oda dolusu. Onu beğenmiyor, ‘Anne bunu da al, anne şunu da al… Bir oda dolusu
oyuncak, onlarla oynamıyor! Benim, bir tane bebeğim vardı. Hâlâ durur o
bebeğim. Saklarım. Annem bana onu almıştı ama daha 12 yaşındaydım. Küçük
değildim, 12 yaşındaydım. Bu caddede ‘Japon Mağazası’ diye oyuncak satan bir
yer vardı. Ordan almıştı. Yalnız yüzü taş bebek, öbür tarafları saman dolu.
Böyle acayip bir bebek. Bir o. Oğlan çocuklar da çember, topaç, bir de böyle
hani şunun biraz dikdörtgeninden, dört tane tekerlek takar, bir yer buldu mu
yokuş aşağı, ona biner dırrrt, o tekerleklerle aşağı doğru gider. O kadar.
Başka bir şey yok. Aaa, tabi arkadaşlarımızla evcilik… Böyle küçük küçük
fincanlarımız vardı. Oyuncak onlar tabiî. Misafircilik oynardık. Sözüm ona çay
yapardık, kahve yapardık. ‘Ay nasılsınız efendim?’ ‘Teşekkür ederim’
‘Çocuklarınız nasıl?’ ‘Ay okula gittiler efendim’… Böyle evcilik oynardık…
- Eskiden
çocuklar, kendileri, ellerindeki malzemelerle oyuncak yaparlarmış ya da
anneleri, babaları onlara yaparlarmış. Bebekler, arabalar… Bunun sizce sosyal
hayata etkileri nelerdi?
- O zamanlar
oyuncak bilmediğimiz için, onu aman aman oyuncak sanırdık. Yoktu ki. Vardı,
pahalıydı. Vardı meselâ, teneke otomobiller vardı oğlan çocuklarına ama
pahalıydı. Yani vasat aileler, alamazdı. Ancak çok zengin aileler… Daha da
büyük bebekler vardı. Pahalı. Benim bebeğim, şu kadar. Küçük…
Aç kapıyı bezirgân başı
Oyuncaklardan bahsedip de çocuk oyunlarından bahsetmemek
olmazdı.
- Şey vardı,
şey yapardık… Dur! Neydi o? ‘Aç kapıyı bezirgân başı’. Bilir misin?
- Bilirim.
- İşte onu çok
oynardık. Bir de böyle halka olup bir şey oynardık; ama neydi o?
- Yağ satarım,
bal satarım…
- Onu da
oynardık. Okulda onları hep oynardık, ‘Yağ satarım, bal satarım’. ‘Çiftçi
çukurdaaadır, çiftçi çukurdaadır. Haaydi peri kıızıı, çiftçi hanımını aldı.
Hanım çocuğunu aaldı, işte… Yok; ‘Çooocuk köpeğini aaldı, kööpek kedisini
aaldı… gibi, böyle döneriz, dolaşırız… ‘kedi fareyi aldı, fare peyniri kaptı’.
Sonra birisi peynir olur, ‘Peynir yaalnız kaaldıı, peynir yaalnız kaaldıı’
diye, çocuk oyunu…
Trenle dublaja giderdik
Peki, Jeyan Hanım’ın hatırladığı o eski yıllarda, ulaşım
araçları nelerdi? Ulaşım ne durumdaydı?
“Biz, Bakırköy’e dublaja trenle giderdik. Lıngır lıngır
lıngır… Otobüs yok, dolmuş yok. Ha, çok paran varsa, taksiye bin, git; ama
ondan gayrı, bir tren. Bakırköy’de bir Halk Filim Stüdyosu vardı, oraya dublaja
gideceğiz, trenle giderdik. Sirkeci’den trene binerdik, Bakırköy’de inerdik.
Orda yakındı, yürürdük, Halk Filim Stüdyosu. Oraya giderdik. Yoktu, vasıta
yoktu. Sonra sonra dolmuşlar çıktı. E biz şaşırdık. ‘A aa! Nasıl? Kimse kimseyi
tanımıyor, arabaya biniyor. Tanımadığın insanlarla nasıl arabaya biniyor?’
Şaşırmıştık yani dolmuşa. Sonra alıştık.
Benim 9. büyükbabam, 3. Ahmet. Biz, 250 senelik
İstanbulluyuz
Jeyan Tözüm, ‘eski sayfiye yerleri’ dediğimizde aklına gelen
semtleri de sıralıyor.
- A tabi
Yeşilköy, Bakırköy… Yaz kış oturan yoktu. Kışın öyle yerlisi otururdu
Bakırköy’de, Yeşilköy’de. Bunlar sayfiye yeriydi. Adalar, haydi haydi sayfiye
yeriydi. Suadiye, Bostancı, buralar hep sayfiye yeri. Öyle kışın oturan azdı
oralarda.
- Karşı
tarafta pek fazla bulunmadınız herhalde?
- Hayır. Hiç
oturmadım karşıda.
- Sen nerede
oturuyorsun?
- Üsküdar
tarafında.
- Babaannem
Üsküdarlıymış. Bir şey söyleyeceğim ama durup dururken; benim 9. büyükbabam, 3.
Ahmet. Padişah. Babaannemden geldi aklıma. Babaannem, Üsküdar’da doğmuş,
Üsküdar’da büyümüş. Sonra gelin olduğu zaman Paşabahçe’ye taşınmışlar. Babam,
Paşabahçe’de doğmuş. Ben, Beşiktaş’ta doğdum. Annem, Cibali’de doğmuş. Biz, 250
senelik İstanbulluyuz.
- Tam bir
İstanbul Hanımefendisiyle birlikteyiz yani?
Hiç yorum yok:
Yorum Gönder